Język litewski – poznaj jeden z najstarszych języków na świecie

Litewski jest jednym z najstarszych języków na świecie oraz najbardziej archaicznym w całej Europie. Zachował on wiele form z okresów kształtowania się na terenach dzisiejszej Litwy. Wielu językoznawców jest bardzo zaangażowanych w zgłębianie jego tajników.

Język litewski posiada cechy zarówno z grupy języków bałtyckich, jak i słowiańskich. Wiele osób myśli, że jest z tego względu dla Polaków w pełni zrozumiały – nic bardziej mylnego. 

W artykule przyjrzymy się pochodzeniu i charakterystyce języka naszych sąsiadów, a także porównamy go do polskiego w poszukiwaniu podobieństw i różnic.

Język litewski – pochodzenie

Jak wspomnieliśmy na wstępie, język litewski należy do grupy języków bałtyckich i słowiańskich. Jest również jednym z języków indoeuropejskich, a nawet posiada cechy języka protoindoeuropejskiego.

Historia kształtowania się języka

Początków języka litewskiego można się dopatrzeć już w VII wieku n.e. Długo był on językiem tylko mówionym. Dopiero z XVI wieku pochodzą pierwsze odnalezione zapiski po litewsku i były to modlitwy Ojcze Nasz, Zdrowaś Maryjo i Wierzę w Boga.

Oto transliteracja rękopisu modlitwy Ojcze Nasz:

Tewe musu kuris esi Dangwasu szwīskisi wardas tawa athaīki tawa karalistīa buki thawa wala kaīp dunguī theīp szamīaī. Duanu musu wisu dzenu dwaki mumus nu īr athlaīski mumus musu kalthes kaīp īr mes athliaīdzame musu kalczīemus nīewīaski musu szalanu, ale mus gīalbīaki nuagi wisa piktha amen.

W 1625 roku powstał pierwszy słownik litewski, który był jednocześnie słownikiem trójjęzycznym – polsko-łacińsko-litewskim.

W ciągu wielu lat litewski był kształtowany z resztą przez inne języki, głównie polski, białoruski i rosyjski. Do końca XVIII w. pozostawał jednak językiem ludności wiejskiej, używanym pomocniczo w Kościele. 

W XX wieku zaczęto systematyzować zasady współczesnego już języka litewskiego. Usunięto z niego większość slawizmów, w tym setki wyrazów polskich obecnych w starolitewskim.

Jego ostateczna wersja powstała po odzyskaniu przez Litwę Niepodległości, dopiero w 1990 roku. W gwarach używanych na Litwie można jednak nadal dopatrzeć się niektórych wyrażeń i cech reliktowych po innych językach.

Język litewski współcześnie

Współcześnie językiem litewskim posługuje się około 5 miliony osób na świecie. Są to Litwini zamieszkujący Republikę Litewską, a także zachodnie tereny Białorusi czy Suwalszczyznę. W Polsce po litewsku mówi blisko 30 tysięcy osób. Poza tym można usłyszeć język w wielu krajach byłego ZSSR, Wielkiej Brytanii oraz obydwu Amerykach.

Warto wspomnieć, że język litewski dzieli się na dwie grupy dialektów – żmudzką (25% Litwinów) i auksztocką (używa jej zdecydowana większość narodu). Kowieńska gwara auksztocka stanowi podstawę współczesnego litewskiego.

Podobieństwo do sanskrytu?

Ciekawe jest porównanie litewskiego do sanskrytu. Rzeczywiście języki mają ze sobą cechy wspólne. Przypomnijmy, że sanskryt był językiem literackim na terenie Indii w starożytności i średniowieczu. Litewski nie jest z nim spokrewniony, ale dzięki swojej archaiczności zachował wiele podobnych słów, które do dziś dzieli z językami indoirańskimi.

Przykładem jest chociażby słowo „wiatr” (sanskr. vajus ‒ lit. Vėjas).

Łotewski – językowy brat litewskiego

Język litewski i łotewski są podobne nie tylko z nazwy. Za ich pokrewieństwo odpowiada wywodzenie się z tej samej grupy językowej języków bałtyckich. To ostatnie niewymarłe języki bałtyckie.

Długo litewski i łotewski zostawały również dialektami tego samego języka. Stąd też ich podobieństwo. Łotewski jednak znajdował się pod silnym wpływem niemieckiego. Niemcy stanowili z resztą wyższą klasę społeczną na Łotwie. Wpływ na język łotewski miał także rosyjski i szwedzki, co uwidacznia się w historii kraju. Nie jest on też tak archaiczny jak litewski.

Obydwa języki posługują się alfabetem łacińskim oraz mają podobną gramatykę m.in. przypisują rodzaj gramatyczny rzeczownikom. Języki litewski i łotewski rozróżniają także rodzaj męski i żeński. Występuje w nich deklinacja części mowy, a także 7 przypadków. Na koniec podobieństw można dopatrzeć się również w ich brzmieniu.

Jeśli natomiast chodzi o różnice pomiędzy litewskim a łotewskim, to w pierwszym z nich występują charakterystyczne spółgłoski, których nie znajdziemy w drugim.

W obydwu znajdują się też wyrazy o zbieżnym brzmieniu i wyrazy pokrewne. Nie zawsze jednak znaczą to samo – uwaga więc na „fałszywych przyjaciół”.

Języki są także pełne zapożyczeń – ich słownictwo jest różnorodne i litewski oraz łotewski nie są wzajemnie zrozumiałe.

Może Cię zainteresuje: Rejestracja firmy na Łotwie – kto może to zrobić? Czy to się opłaca?

Język litewski a język polski

„Litwo, ojczyzno moja…” pisał polski wieszcz Adam Mickiewicz w inwokacji. Wydawać by się mogło więc, że język litewski jest nam bliski. W końcu ziemie Litwy stanowiły fragment Rzeczypospolitej Obojga Narodów, utworzonej na mocy unii lubelskiej. Jednaklitewski mimo to pozostaje językiem trudnym dla Polaków.

Zacznijmy jednak od podobieństw. Z litewskim mamy wspólne niektóre słowa np. „moneta”, „grafika”, „biblioteka”, „mama”, „klinika”. Posługujemy się również tak samo 32 literami alfabetu łacińskiego, które w nieznacznym stopniu różnią się wyglądem. Poza tym występują u nas samogłoski krótkie i długie, a także spółgłoski twarde i miękkie. Tożsame jest także użycie dyftongów – dwugłosek (dwóch samogłosek obok siebie).

A jakie różnice są widoczne w litewskim i polskim? Przede wszystkim należy wymienić w języku litewskim obecność spółgłosek nosowych oraz częstsze użycie zaimków osobowych, które pojawiają się zawsze w parze z czasownikiem. Poza tym w języku jest dużo różnego rodzaju wyjątków i odstępstw od przyjętych reguł. W jego nauce należy bardziej sugerować się np. gramatyką angielskiego niż zasadami z języka polskiego.

Mimo, że nasze języki nie są aż tak podobne, jak mogłoby się wydawać, to sami Litwini są nam bliscy. Zarówno ze względu na dawną wspólnotę terytorialną, jak i wzajemne zamieszkiwanie krajów. Na Litwie wydawana jest w dużej ilości polska literatura, a polskie szkoły dla litewskich dzieci są dwujęzyczne.

Poza tym na Litwie urodzili się sławni Polacy tj. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Józef Ignacy Kraszewski, Czesław Miłosz, Emilia Plater, Szymon Konarski, Józef Piłsudski, Stanisław Moniuszko i wielu innych.

Litewski alfabet i słownictwo

Jeszcze raz przypomnijmy, że Litwini posługują się alfabetem łacińskim, składającym się z 32 liter. Lietuvių abėcėlė wygląda następująco:

Źródło: pinterest.com

Na pierwszy rzut oka widać charakterystyczne litery, których nie ma w polskim alfabecie: ą č ę ė į š ų ū ž. Jednak nie posiadają one skomplikowanej wymowy:

• ą – długie „a”,
• č – „cz”,
• ę – długie „e”,
• ė – „e”
• į – „ij”,
• š – „sz”
• ų ū – długie „u”,
• ž – „ż”.

Poza tym warto wiedzieć, że samogłoski dawniej nosowe teraz są obecnie długimi samogłoskami ustnymi. Mowa właśnie o zestawie: „ą”, „ę”, „į”, „ų”.

Ciekawostki słowotwórcze

Wiele litewskich słów kończy się na -as czy -acja np. pomidoras, szampanas, tortas, autobusas. Znaczą one też to samo po litewsku.

Litwini nie mają w swoim języku przekleństw. Jeśli chcą przekląć, używają określeń z angielskiego albo rosyjskiego.

Używają również mnóstwa przyrostków zdrabniająco-afektywnych. Na przykład namas to dom, a namelis, namukas, nameliukas, namelėlis, namužėlis, namučiukas to wszystko określenia na domek.

Po nazwisku kobiety można rozpoznać, czy są zamężne czy nie. Panny mają nazwiska zakończone na aitė, iūtė oraz ytė, a mężatki na ienė. Coraz popularniejsze staje się jednak ujednolicenie zapisu nazwisk kobiet do końcówki ė. Potrzeba jednak czasu, aby ta zasada się przyjęła.

Gramatyka litewskiego

Język litewski posiada dwie liczby – pojedynczą i mnogą oraz dwa rodzaje – żeński i męski. Znajdują się w nim również 4 czasy – przeszły, przeszły częstotliwy, teraźniejszy i przyszły. Czas przeszły częstotliwy oznacza, że daną czynność robiliśmy już nie raz. 

Bezokoliczniki mają w litewskim końcówkę -ti. Łatwo można je więc rozpoznać. Czasowniki odmieniają się przez liczby oraz poszczególne czasy.

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. Mają 5 różnych deklinacji. 

Przymiotniki deklinują się na 3 sposoby. To najbardziej odmienne części mowy w języku Litwinów. Należy uważać na ich formę, która zależna jest od rodzajów, przypadków, liczb, form, stopni, form bez rodzaju. 

Jak podliczono jeden przymiotnik może mieć blisko 140 różnych form. 

Poza tym przymiotniki mają cechę pronominalną. Jeśli dany przymiotnik ma formę pronominalną, to dana cecha jest dla niego szczególna i zostaje za jego pomocą podkreślona. 

Zaimki osobowe litewskie to:

ja	aš	my	mes
ty	tu	wy	jūs
on, ona	jis, ji	oni, one	jie, jos

Liczebniki wyglądają następująco:

1 jeden vienas

2 dwa du

3 trzy trys

4 cztery keturi

5 pięć penki

6 sześć šeši

7 siedem septyni

8 osiem aštuoni

9 dziewięć devyni

10 dziesięć dešimt

Nauka języka litewskiego

Jak nauczyć się tak archaicznego języka jak litewski? Przede wszystkim potrzebna jest szeroka wiedza na temat jego słownictwa.

W litewskim jest dużo wyjątków, których trzeba się nauczyć. Nic nie pomoże tak bardzo w opanowaniu gramatyki języka litewskiego jak dobre podręczniki, czyli takie, które wyczerpująco traktują temat języka np. „Gramatyka języka litewskiego” prof. Jana Otrębskiego. Trzy tomy książki, które wprowadzają nawet w bardzo skomplikowane kwestie gramatyczne. 

Nie można jednak zapominać, że język mówiony jest równie ważny. Warto poznać jego tajniki na kursie języka litewskiego albo podczas rozmów online. Pomogą w nich między innymi aplikacje do nauki.

Litewski jest językiem dość trudnym, ale z drugiej strony polski również jest dla obcokrajowców trudny i skomplikowany. Motywacja do nauki języka czy też potrzeba jego poznania sprawią, że systematyczna nauka przyniesie pożądane rezultaty.

Podstawowe zwroty w języku Litwinów

Oto kilka podstawowych wyrażeń, które przydadzą się podczas rozmowy z Litwinem:

Cześć – Labas

Do widzenia – Viso gero

Dziękuję – Ačiū

Tak – Taip

Nie – Ne

Smacznego – Skanaus

Proszę – Prašau

Przepraszam – Atsiprašau

Miło Cię poznać – Malonu susipažinti

Jak się masz? – Kaip sekasi?

Świetnie – Puikiai

Ile to kosztuje? – Kiek kainuoja?

Ile kosztuje bilet? – Kiek kainuoja bilietas?

Nie mówię po litewsku – Nekalbu lietuviškai

Mówisz po angielsku? – Kalbate angliškai?

Nie rozumiem – Nesuprantu

Nie wiem – Nežinau

Gdzie jest Centrum Informacji Turystycznej? – Kur yra turizmo informacijos centras?

Gdzie jest toaleta? – Kur yra tualetas?

Proszę mi pomóc – Prašau, padėkite

Zgubiłem(-am) portfel / bagaż – Pamečiau piniginę / bagažą

Jestem chory(-a) – Aš sergu

Czy dojadę tym autobusem / pociągiem do… ? – Ar šis autobusas / traukinys važiuoja į… ?

Proszę zawieźć mnie do… – Prašau nuvežti į …

Sprawdź wszystkie języki mamy w ofercie dogadamycie.pl —> języki tłumaczeń

Ciekawe miejsca i fakty na temat Republiki Litewskiej

Warto nauczyć się języka litewskiego chociażby ze względu na możliwość podróżowania na kraju. Znajduje się w nim wiele malowniczych widoków tworzonych przez lasy i łąki. Poza tym warto zwiedzić zabytkowe cerkwie pachnące kadzidłem czy piękne bazyliki. Do miast wartych odwiedzenia należą z pewnością Wilno czy Kowno. 

Na Litwie znajdują się również uzdrowiska, w których można odpocząć i podleczyć schorzenia. Zwłaszcza na południu kraju m.in. w Druskiennikach. 

Największą atrakcją Litwy jest natomiast lot balonem. Wilno jest jedyną stolicą na Starym Kontynencie, która organizuje loty. Przyciąga co roku ogromną liczbę turystów, chcących podziwiać kraj z lotu ptaka. 

Bogata jest również litewska kultura. Dainy to pieśni, które można jeszcze usłyszeć w wielu litewskich domach. Ich tradycja jest pielęgnowana od XIII wieku – wówczas pojawiały się w nich nawet pogańskie bóstwa. Obecnie najczęściej traktują o historii, przyrodzie, codzienności, są charakterystyczne dla Litwy i Łotwy.

Czym natomiast pachnie Litwa? Mchem, malinami, polnymi kwiatami. Litwini mają bowiem swoje narodowe perfumy o takich nutach zapachowych – Lietuvos Kvapas.

Czy język litewski Cię zaciekawił? Może uczysz się go od jakiegoś czasu albo masz taki zamiar? Nie zniechęcaj się na starcie – czeka Cię prawdziwa przygoda z jego niezwykłą archaiczną formą oraz słownictwem, które liczy setki lat. 

Jeśli natomiast potrzebujesz szybkiego tłumaczenia online na potrzeby biznesu – zgłoś się do nas. Tłumaczymy z litewskiego i na litewski, teksty z różnych branż, dokumenty, wiadomości, literaturę. Zapraszamy do współpracy.